به گزارش وسائل؛ مقاله «مبانی هستی شناختی سبک زندگی طیبه از دیدگاه قرآن کریم» به همت حلیمه اخلاقی دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی مؤسسه آموزش عالی بنت الهدی، حسین شرف الدین عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، محمدمهدی صفورایی پاریزی عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه و غلامعلی عزیزی کیا عضو هیأت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) به رشته تحریر در آمده که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛
بررسی مهم ترین «مبانی هستی شناختی سبک زندگی از دیدگاه قرآن» چارچوب کلی و استانداردهای سبک زندگی مؤمنانه و در مرحله متعالی تر سبک زندگی طیبه را تعیین می کند و موجب تمایز این نوع سبک زندگی از دیگر سبک های زندگی رایج در دنیای مدرن می شود.
مفاهیم مرتبط با سبک زندگی در قرآن
نگاه به سبک زندگی از دیدگاه دین و قرآن نگاه ارزش محور و تجویزی است. در ادبیات دینی و قرآن مدخلی با عنوان سبک زندگی وجود ندارد ولی اصطلاحاتی مانند آداب، دأب، اخلاق، سیره، شاکله، زیّ، عمل صالح، حیات طیبه و مانند آن مدخل های مناسبی هستند که بخش زیادی از مباحث سبک زندگی را پوشش می دهند.
تفاوت کنش و سبک زندگی دینی با دیگر سبک های زندگی در پررنگ بودن باورها، اعتقادات و ارزش های دینی بر محوریت ایمان است. سبک زندگی دینی، ارزشی و ایمان محور است که از آن به «سبک زندگی مؤمنانه» یا «زیست مؤمنانه» تعبیر می شود. ایمان وحدت بخش و تعیین کننده چگونگی روابط الگوهای رفتاری است که موجب تمایز آن از دیگر سبک های زندگی و بازتابنده اعتقادات و ارزش های دینی است و در زمانه او مکان های مختلف و در بسترهای اجتماعی مبتنی بر ارزش های دینی در قالب رفتارهای الگومند باز تولید می شود. از این رو قرآن کریم عبارت ایمان و عمل صالح را به عنوان مکمل یک دیگر به کار می برد.
سبک زندگی از نظر قرآن مفهوم بسیار گسترده ای دارد و دارای قلمروی فراگیر و همه جانبه است. رفتار در صورتی ارزشمند است که همراه با ایمان باشد و تبدیل به عمل صالح شود و در نهایت به حیات طیبه منتهی گردد. بدین روی رفتارها و کنش فرد باید در هماهنگی کامل با هدف متعالی انسان و دربرگیرنده تمام ابعاد وجودی و برای رشد و تعالی او در سایه ایمان باشد. الگوی رفتاری و کنش نظام مند فرد بازتابنده هویت، ایمان، نگرش ها، دیدگاه ها و پیشفرض های او از خود و جهان است.
رابطه مبانی هستی شناختی و سبک زندگی
شناسایی پیش فرض ها و مبانی سبک زندگی از آن نظر اهمیت دارد که نشان دهنده رابطه دو سویه دیدگاه و تفکر انسان با رفتارها و کنش های او است. ارتباط تفکر و جهان بینی با سبک زندگی که فرد آگاهانه یا ناآگاهانه برای خود انتخاب کرده است به صورت عینی در رفتارها و کنش های او تبلور می یابد و نظام ارزشی او را نشان می دهد و الگوی رفتاری را در همان راستا تعریف می کند.
بدین ترتیب تفکر و طرز تلقی و نگاه فرد به زندگی نیازهایی را مطابق آن نگاه ایجاد می کند که آن نیازها و اولویت ها سبب ایجاد سبک زندگی مطابق همان دیدگاه می شود. اگر آن نگاه تغییر کند این اولویت ها و نیازها نیز تغییر می یابد. تفکر و پیش فرض ها هستند که نیازها را شکل می دهند و پاسخ به این نیازها نیز سبک هایی از زندگی را رقم میزند. سبک زیستن نیز باورها و اعتقادات را تعمیق یا تضعیف می کنند. بنابراین اندیشه و باورها در رفتارهای فردی و اجتماعی و سبک زندگی انسان تأثیرگذار است.
مهم ترین مبانی هستی شناسی سبک زندگی مؤمنانه
هستی آفریده خداوند(خدامحوری)
در هستی شناسی اسلامی وجود، مفروض و واقعی است و هیچ شک و تردیدی در آن راه ندارد. ساده ترین و عمومی ترین برهانی که بر وجود خداوند اقامه می شود، برهان نظم است. از دیدگاه قرآن، هستی و جهان «یک قطبی» و « تک محورى» است. از نظر قرآن کریم انسان در بحران های زندگی به منبع قدرت و فیض مطلق گرایش فطری دارد و با اخلاص تمام و ایمان به خدا او را فرامی خواند و به او پناه می برد.
اعتقاد به این که هستی، خداوندی مهربان با بهترین مدیریت را دارد و این که برای همه هستی و انسان بهترین برنامه و هدف در نظر گرفته شده به زندگی انسان معنا، هدف و جهت می بخشد و آرمان ساز، شوق انگیز، تعهدآور و مسئولیت ساز است و انسان خود را بی هدف، تنها و بی کس و رها شده نمی بیند.
مادی و فرامادی بودن موجودات هستی
هستی از واقعیت برخوردار است. موجودات مختلف دارای درجات و مراتب مختلف هستند. از سوی دیگر هستی واقعیتی عظیم، گسترده و بی کران است و آنچه تاکنون از آن شناخته شده است، ذره ای کوچک از این واقعیت بی نهایت است. بنابراین در ورای طبیعت و هستی مادی که با وجود گستردگی اعجاب انگیز ظاهری محدودیت های فراوان به لحاظ پایان پذیری و ناپایداری، وابستگی و… دارد. مراتب و سطوح بالاتری از واقعیت و عوالم دیگری و موجوداتی غیر محسوس نیز وجود دارند.
بر این مبنا عالم هستی سیستمی گسترده از جهان مادی و فرامادی است و بر فرایندها و پدیده های یکدیگر تأثیر متقابل دارد؛ جالب آن که انسان ترکیبی از هر دو بعد مادی و معنوی است. پس بر انسان است تا در خودآگاهی، هستی و محیط خویش فارغ از پندارها و ذهنیات در مورد همه چیز همان طور که هست، با همه خصوصیات واقعیت هایش و با همه ابعاد مختلف و پیوستگی ها و وابستگی هایش تأمل کند.
هماهنگی و نظام مندی هستی
از نظر قرآن کریم هستی، سیستمی است که همه موجودات جهان با نظامی هماهنگ به یک «سو» و به طرف یک مرکز تکامل می یابند. همه جهان از آغاز تا انجام فقط با یک اراده الهی آن هم یک اراده بسیط به وجود آمده است و براى آفرینش نظام خاص، قانون و ترتیب معیّنی است. بر این اساس قانون علّت و معلول و یا «نظام اسباب و مسبّبات» به وجود آمد.
بر این اساس رفتارهای فردی و اجتماعی انسان باید از الگوی نظام مندی برخوردار باشد که هماهنگی بین زندگی فردی و جهانی را در پی داشته باشد. حرکت و رفتارهای انسان در ابعاد فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و عبادی در راستای نظام جهان موجب بهره مندی از قوای هستی و تسهیل در رسیدن به سعادت ابدی او است. سبک زندگی منتخب انسان آثار خود را به دنبال دارد و در ساختار هستی و بهره مندی از آن اثر دارد.
هدف مندی هستی
همه هستی با واسطه یا بی واسطه معلول خدای متعال است و بنا به حکمت الهی همگی هدف مندند؛ زیرا متعلق اراده الهی هستند. روابط علی و معلولی میان آن ها موجب نظم و انسجام جهان شده است و این وجودهای به هم پیوسته در تدبیر حکیمانه الهی اند.
با توجه به اینکه «صیرورت» دگرگون گشتن و تغییر تدریجی است، اشیا در نهایتِ تغییرات تدریجی و حرکت خود به پیشگاه الهی باز می گردند. بنابراین هستی افزون بر این که ماهیت از «اویی» دارد به سوی «اویی» نیز در حرکت است و غایت تمام مراتب وجود اوست و همه به سوی او در تکاملند.
همه هستی به انسان برای رسیدن به کمال کمک می کنند تا در سایه تکامل او به کمال دست یابند. این نوع نگرش ایمان و سبک زندگی را در راستای هدف و غایت حرکت جهان قرار می دهد و به هدف ها و رفتارهای فردی و اجتماعی تقدس و ارزش می بخشد. اگر نگرش به درستی شکل یافته باشد، باورمندی، انگیزش و ارزش گذاری منجر به رفتار و کنش در همان راستا می شود و رفتارهای الگومندی را شکل می دهد. ایمان به خدا و هدفمندی هستی دارای آثاری همچون بهجت زایی و انبساط آفرینی، بهبود روابط اجتماعی، کاهش ناراحتی ها و دوری از گناهان است که هر یک نتایج دیگری را به همراه دارد.
باور به جهان غیب و عالم آخرت
هستی و عالم مراتبی دارد. ماورای عالم ملک و مادی عالم ملکوت و معنا قرار دارد. از این عوالم به عوالم طبیعت مثال و عالم عقل تعبیر شده است که در قوس نزول از مراحل قبل از دنیا آغاز شده و در قوس صعود به مراحل بالا باز می گردد. به بیان دیگر هستی ماهیت از اویی و به سوی اویی دارد که از بازگشت هستی به سوی خداوند به معاد یا آخرت تعبیر می شود.
قرآن کریم نیز برای انسان دو مرحله یا دو نشئه از زندگی را معرفی می کند: نخست، مرحله یا نشئه دنیا که محدود و موقت است و در حقیقت مرحله مقدماتی زندگی اوست. دوم، در قوس بازگشت و صعود مرحله جدید و تازه ای در پیش روی انسان قرار دارد که مرحله یا نشئه آخرت است. این مرحله نامحدود و جاودان بوده و نتیجه و محصول زندگی دنیا است.
تفاوت زندگی در دنیا و آخرت
باور آخرت به زندگی انسان هدف و پویایی، به ملکات نفسانی و خلق وخوهای او تعالی، به غرایز او اعتدال، به روابط و رفتارهای او انصاف، عدالت و دوری از ظلم و حقکشی، به سلیقه های او رنگ خدایی و وجود او را خدا محور می کند. این باور، انسان را نسبت به تصمیم گیری در ابعاد فردی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و بین المللی حساس، متعهد و مسئولیت پذیر می کند. الگوهای رفتاری فردی و اجتماعی مثل پرهیز از اسراف، کمک به دیگران، کسب درآمد و سرمایه از راه های مشروع و حلال، رفتار عادلانه و حق مدارانه، گذشت و ایثار، مدارا در زندگی و بهره گیری از مشکلات برای رشد و ترقی خود و جامعه، خود کنترلی از غضب، لذت، ظلم و شهوت در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، بدون کنترل بیرونی و… در گرو اعتقاد به مبدأ و معادی است که همه آن ها در بعد دیگر هستی تجسم و باز تولید می شوند.
حاکمیت سنت های الهی بر هستی
از نظر هستی شناسی توحیدی، هستی عبث و باطل آفریده نشده است؛ هدف هاى حکیمانه در خلقت جهان و انسان در کار است. نظام موجود، نظام احسن و اکمل است و… و آنچه تغییر می کند بر اساس سنت هاى الهی است. خوبی و بدى دنیا براى انسان به نوع رفتار انسان در جهان و عمل او بستگی دارد. نیکی و بدى کارهای گذشته در جهان دیگر به صورت پاداش یا کیفر به انسان باز می گردد و در همین جهان نیز خالی از عکس العمل نیست.
1- این سنت ها شامل چنین مواردی می شود؛
2- تدریج و تکامل، قانون الهی و سنت الهی است.
3- جهان گاه واره تکامل انسان است.
4- قضا و قدر الهی بر همه جهان حاکم است و انسان به حکم قضا و قدر، آزاد، مختار و مسئول و حاکم بر سرنوشت خویش است.
5- انسان و عالم در یک دیگر اثر متقابل می گذارند. جریان هستی به سمت صلاح و حاکمیت حق است.
6- سنت هایی چون آفرینش به وجه احسن، امتحان، هدایت و… زندگی انسان را فرا گرفته است.
از دیدگاه قرآن در تبیین «مبانی هستی شناختی سبک زندگی» یک نوع جهان بینی به دست آمد. نگاه انسان به هستی یا الهی و توحیدی است یعنی هویت از اویی و به سوی اویی دارد و یا الحادی و مشرکانه. پذیرش هر یک از این مبانی دارای آثار و تبعات خود است و هر یک الگوهای رفتاری و سبک زندگی متناسب با خود را سبب می شوند؛ هیچ یک از سبک های زندگی بشر خالی از این دو مبنا نیست؛ چون هستی را بدون درک مبدا و معاد نمی توان شناخت.
بر اساس مبانی هستی شناختی مطرح شده مدل سبک زندگی مؤمنانه بر مبنای ارتباطات انسانی در زندگی در چهار ارتباط کلی یعنی ارتباط انسان با آفریدگار، ارتباط با خود، ارتباط با دیگر انسان ها و ارتباط با هستی و طبیعت بنیان نهاده می شود. هر یک از این روابط الگوهای رفتاری مطلوب و متناسب با خود را در تمام ابعاد زندگی فردی، خانوادگی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی می طلبد.